ถาม
อาจารย์คะ ญาน 16 มีความสอดคล้องกับอานาปานสติ 16 ขั้นหรือไม่
ตอบ
ญาณ 16 เปรียบเหมือนระยะทางและภูมิศาสตร์2ข้างทาง
อานาปานสติ 16 เปรียบเหมือนคนขับและ
พาหนะที่ขับเคลื่อนไปในเส้นทางนั้น
อานาปานสติ16 นัยคือ
ขั้นที่ 1 ตามลมหายใจยาว
ขั้นที่ 2 ตามลมหายใจสั้น
ขั้นที่ 3 ตามรู้จัก – ศึกษาลมหายใจทุกชนิดที่ปรุงแต่งกายจนเห็นชัดว่าลมหายใจเป็น “กายสังขาร”
ขั้นที่ 4 ทำลมหายใจให้สงบระงับด้วยการเฝ้าดูจิตสงบนิ่ง
พร้อมอยู่ด้วยสติ- สมาธิอย่างหนักแน่น
หมวดที่ ๒ : เวทนานุปัสสนาภาวนา
การปฏิบัติหมวดนี้ คือการศึกษาเรื่องของเวทนาที่มีอำนาจอิทธิพลปรุงแต่งจิตของมนุษย์ให้ดิ้นรนระส่ำระสายมิให้มีความสงบเย็น จึงต้องศึกษาให้รู้ลักษณะอาการของเวทนาทุกอย่างทั้งสุขเวทนาและทุกขเวทนาอย่างละเอียดจนสามารถบังคับควบคุมเวทนาได้(ปฏิบัติทุกอย่างขณะที่หายใจเข้าและหายใจออก)
จุดประสงค์ของการฝึกปฏิบัติหมวดที่๒ คือเวทนานุปัสสนาภาวนานั้น เพื่อฝึกอบรมจิตให้สามารถควบคุมเวทนา มิให้เวทนามีอิทธิพลปรุงแต่งจิตได้
ขั้นที่ 5 ศึกษาปีติแล้วทำปีติให้สงบระงับ
ขั้นที่ 6 ศึกษาสุขแล้วทำสุขเวทนานั้นให้สงบระงับ
ขั้นที่ 7 ศึกษาเวทนาทุกชนิดจนประจักษ์ชัดว่า เวทนาเป็น จิตตสังขาร
ขั้นที่ 8 ทำเวทนาให้สงบระงับ
หมวดที่ ๓ : จิตตานุปัสสนาภาวนา
การปฏิบัติในหมวดนี้ คือ การศึกษาเรื่องธรรมชาติของจิต เพื่อรู้จักลักษณะอาการของจิตให้ละเอียดถี่ถ้วนทุกแง่มุม แล้วฝึกทดสอบกำลังในการบังคับจิต เพื่อเตรียมจิตให้เป็นจิตที่สงบ มั่นคง ว่องไวพร้อมที่จะพิจารณาธรรมต่อไป (ปฏิบัติอยู่ทุกขณะที่หายใจเข้าและหายใจออก)
จุดประสงค์ของการฝึกปฏิบัติหมวดที่๓ คือ จิตตานุปัสสนาภาวนานั้น เพื่อศึกษาธรรมชาติของจิตจนรู้จักชัดเจน แล้วสามารถควบคุมบังคับจิตได้
ขั้นที่ 9 ศึกษาจิตจนรู้จักธรรมชาติของจิต
ขั้นที่ 10 ฝึกจิตให้บันเทิงปราโมทย์
ขั้นที่ 11 ฝึกจิตให้นิ่งตั้งมั่นเป็นสมาธิ
ขั้นที่ 12 ฝึกจิตให้ปล่อยเป็นอิสระจากความยึดมั่นถือ
มั่นทั้งปวง
หมวดที่ ๔ : ธัมมานุปัสสนาภาวนา
การปฏิบัติในหมวดนี้ คือ การศึกษาเรื่องธรรมที่เป็นสัจจะของธรรม หรือ กฎของธรรมชาติ คือกฎไตรลักษณ์ กฎอิทัปปัจจยตา จนประจักษ์แจ้งในความจริงของธรรมชาติ แล้วจิตจะจางคลายจากความยึดมั่นถือมั่น จนถึงที่สุดคือดับเสียซึ่งความยึดมั่นถือมั่น (อุปาทาน) ในสิ่งทั้งปวงมีจิตที่เป็นอิสระมีความสุขสงบเย็นอยู่ด้วยสุญญาตาวิหาร(ปฏิบัติอยู่ทุกขณะที่หายใจเข้าและหายใจออก)
จุดประสงค์ของการฝึกปฏิบัติหมวดที่ ๔ คือ ธัมมานุปัสสนาภาวนานั้น เพื่อศึกษาธรรม (กฎธรรมชาติ) จนประจักษ์แจ้ง จิตหลุดพ้นจากความยึดมั่นถือมั่น (อุปาทาน) ทั้งปวง เป็นจิตที่มีแต่ความสุขสงบเย็นเยือกเย็นอันเกษมด้วยสุญญตาวิหาร
ขั้นที่ 13 ใคร่ครวญธรรม (ไตรลักษณ์-อิทัปปัจจยตา) จนประจักษ์ใจในธรรมนั้น
ขั้นที่ 14 เพ่งดูความจางคลาย (วิราคะ) ที่เกิดขึ้นในจิต
ขั้นที่ 15 เพ่งดูความดับ (นิโรธะ) ที่เกิดขึ้นในจิต
ขั้นที่ 16 เพ่งดูความสลัดคืน (ปฏินิสสัคคะ) ที่เกิดขึ้นในจิต
ที่มา… โครงการปฏิบัติธรรมอริยสัจภาวนา อาจารย์ธรรมธีระ มูลนิธิรัศมีแห่งธรรม อ.แม่ริม จ.เชียงใหม่
